Skip to content Skip to sidebar Skip to footer

Bahasa jawa Dasar Kangge Sinau

Bahasa jawa Dasar Kangge Sinau




Judul Buku:
Basa Jawa Dasar Kangge Sinau

Penulis:
👤 Agung Iqbal Febriasnyah
✉️ Email: agungiqbalfebriansyah789@gmail.com

Hak Cipta © 2025

Hak cipta dilindungi undang-undang. Dilarang memperbanyak, menyalin, menyebarkan, atau menerjemahkan sebagian atau seluruh isi buku ini dalam bentuk apapun tanpa izin tertulis dari penulis.

Buku iki disusun kanggo kapentingan edukasi, utamane kanggo para siswa supaya luwih ngerti, nguwasani, lan ngajeni basa uga kabudayan Jawa. Saben materi digawe kanthi basajan, gampang dipahami, lan bisa digunakake minangka sarana sinau mandiri utawa ing kelas.

Dicetak mandiri dening Penulis.
Versi digital buku iki bisa diakses sacara pribadi kanthi ijin saka penulis.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

KATA PENGANTAR

 

Assalamu’alaikum warahmatullahi wabarakatuh.
Sugeng enjing/sonten para maos ingkang kinurmatan.

Puji syukur kita panjataken dhumateng Gusti Allah SWT, amargi kanthi sih lan rahmatipun, buku kanthi irah-irahan “Basa Jawa Dasar Kangge Sinau” punika saged rampung disusun. Buku punika kagolong buku ajar kang dipun-ginakaken kangge siswa SMP utawi siswa pamula ing sinau basa Jawa.

Basa Jawa dudu mung sarana komunikasi, nanging uga minangka warisan budaya, jati diri, lan wujud luhuring budi. Ing sajroning basa Jawa ana unggah-ungguh, tata krama, lan ajaran ngajeni wong liya. Mula, sinau basa Jawa dudu mung sinau tembung, nanging sinau urip kanthi toktokromo lan roso.

Tujuan buku iki yaiku:

  1. Maringi pangerten dhasar babagan basa Jawa, kalebu ngoko, madya, lan krama
  2. Nuntun siswa sinau saka tembung saben dina, pacelathon, nganti aksara Jawa
  3. Nandur rasa tresna lan bangga marang kabudayan Jawa wiwit cilik

Buku iki isih adoh saka sampurna. Penulis nampi kanthi tangan terbuka manawi wonten saran, kritik, utawi tambahan kawruh saking para maos, guru, lan sedaya pihak.

Mugi buku punika saged dados paedah, maringi semangat sinau basa Jawa, lan ndadekake siswa luwih ngajeni basa lan budaya tanah kelairanipun.

Wassalamu’alaikum warahmatullahi wabarakatuh.



  Pringsewu, Juli 2025

Agung Iqbal Febriasnyah

 

DAFTAR ISI BUKU BAHASA JAWA DASAR

 

Bab I – Pambuka

  • A. Salam Pangrimat
  • B. Tujuan Panganggone Buku
  • C. Pentinge Sinau Basa Jawa
  • D. Isi Buku

Bab II – Pangerten Basa Jawa lan Unggah-ungguh

  • A. Basa Jawa: Ngoko, Krama, Madya
  • B. Sapa Sing Diajak Omongan
  • C. Tembung Ganti (Aku, Kowe, Dheweke, Panjenengan)
  • D. Tugas Latihan

Bab III – Tembung Dhasar Saben Dina

  • A. Jeneng Anggota Awak
  • B. Jeneng Kulawarga lan Wong-wongan
  • C. Tembung Kegiyatan (mangan, turu, sinau)
  • D. Tembung Panggonan (omah, pasar, sekolah)
  • E. Latihan Isian

Bab IV – Pacelathon Dhasar

  • A. Salam lan Pamitan
  • B. Njaluk Tulung
  • C. Ngaturake Panjaluk lan Pangapunten
  • D. Pacelathon Cekak (Percakapan Pendek)
  • E. Tugas Nulis Dialog

Bab V – Aksara Jawa

  • A. Aksara Carakan
  • B. Sandhangan lan Pasangan
  • C. Cara Maca lan Nulis Ukara Sederhana
  • D. Latihan Nyalin Aksara

 

Bab I

PAMBUKA

 

A. Piwulang Pangantikan

Basa Jawa iku salah siji basa daerah kang sugih unggah-ungguh lan tatakrama. Basa iki ora mung dadi sarana komunikasi, nanging uga wujud saka budaya lan jati diri masyarakat Jawa.

Wiwit cilik, kita perlu sinau lan ngugemi basa Jawa supaya ora ilang ditelan jaman. Basa Jawa bisa dadi jembatan kanggo ngajeni wong tuwa, guru, lan wong liya.

Paribasan: Ajining dhiri saka lathi, ajining raga saka busana. Witing tresna jalaran saka kulina.

B. Tujuan Sinau Basa Jawa

  • Nglatih siswa ngucap lan nulis nganggo basa Jawa kanthi bener
  • Nandur rasa bangga lan tresna marang budaya Jawa
  • Ngerti struktur dhasar basa Jawa: ngoko, krama, krama alus
  • Ngembangake budi pekerti lan tata krama saben dina

C. Babagan Sing Arep Disinau

Ing buku iki, para siswa bakal sinau:

  1. Kosakata dhasar basa Jawa
  2. Bedane unggah-ungguh basa (ngoko vs krama)
  3. Carane nyapa lan sesrawungan nganggo basa Jawa
  4. Aksara Jawa dhasar lan angka Jawa
  5. Nulis lan maca teks cekak basa Jawa

D. Manfaat Sinau Basa Jawa

  • Nambah rasa tresna marang kabudayan dhewe
  • Bisa ngajeni wong liya nganggo basa sing sopan
  • Dadi luwih percaya diri nganggo basa daerah
  • Bisa komunikasi luwih apik karo simbah, wong tuwa, lan masarakat

 Tugas Bab I:

 Tulis jawaban panjenengan nganggo basa Jawa.

  1. Menapa gunanipun sinau basa Jawa miturut panjenengan?
  2. Sebutna 3 contoh kahanan kang mbutuhake basa krama!
  3. Apa panjenengan nate sinau aksara Jawa? Ceritakna!

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bab II

Undha-Usuk Basa Jawa

 

A. Pangerten Undha-Usuk Basa

Undha-usuk basa tegese tingkatan basa utawa cara nganggo basa miturut lawan guneman (sapa sing diajak ngomong). Basa Jawa nduweni unggah-ungguh, yaiku aturan tata krama nalika guneman. Ana bedane nalika ngomong karo kanca, wong tuwa, guru, utawa tamu.

Undha-usuk basa nuduhake rasa ngajeni lan sopan santun.

B. Macam-Macam Undha-Usuk Basa

Tingkatan

Panganggo

Tuladha

Ngoko

Kanca sak derajat (kanca sekolah, adik)

"Kowe arep mangan apa?"

Madya

Antarane ngoko lan krama

"Sampeyan arep dhahar punapa?"

Krama

Wong tuwa, guru, tamu, wong sing dihormati

"Panjenengan badhe dhahar menapa?"

C. Tuladha Tembung Ngoko lan Krama

Ngoko

Krama

Turu

Sare

Mangan

Dhahar

Adus

Siram

Arep

Badhe

Lunga

Tindak

D. Carane Milih Undha-Usuk Basa

Yen ngajak guneman:

  • Karo kanca sekolah → nganggo ngoko
  • Karo guru/wong tuwa → nganggo krama
  • Karo wong durung dikenal → luwih becik krama alus

Tuladha:

  • Ngoko: “Kowe arep lunga menyang pasar?”
  • Krama: “Panjenengan badhe tindak dhateng pasar?”

I. Tebak Tembung!

Isi nganggo tembung krama:

  1. Tembung ngoko turu = …
  2. Tembung ngoko adus = …
  3. Tembung ngoko lungguh = …

II. Wenehana Tembung Sing Cocok!

Guneman

Tembung

Guru

? (mangan)

Simbah

? (turu)

Kanca

? (arep lunga)

 

 

Bab III

Pacelathon lan Salam Basa Jawa

 

A. Pangerten Pacelathon

Pacelathon tegese guneman utawa obrolan antarane loro utawa luwih wong. Ing basa Jawa, pacelathon kudu miturut unggah-ungguh lan nggatekake lawan guneman.

Pacelathon nduweni fungsi kanggo:

  • Sesrawungan karo wong liya
  • Njaluk tulung utawa nyuwun pangapura
  • Nglaporke sawijining kedadeyan
  • Ngatur salam lan pamit

 

B. Salam lan Pamit

Salam Basa Jawa

Tegese (Basa Indonesia)

Sugeng enjang

Selamat pagi

Sugeng siang

Selamat siang

Sugeng sonten

Selamat sore

Sugeng dalu

Selamat malam

Matur nuwun

Terima kasih

Nuwun sewu

Permisi

Sampun kula aturi

Silakan

Monggo

Silakan

C. Tuladha Pacelathon

Conto 1 (Pacelathon Karo Kanca):

Budi: “Hei, kowe arep menyang ngendi?”
Rina: “Aku arep menyang perpustakaan. Kowe kepengin melu?”
Budi: “Iyo, ayo bareng wae.”

Conto 2 (Pacelathon Karo Guru):

Siswa: “Sugeng enjang, Bu Guru.”
Guru: “Sugeng enjang, nduk. Kula piye kabare?”
Siswa: “Alhamdulillah, kula sae. Matur nuwun.”

 

D. Aturan Guneman Kang Bener

  • Nggunakake basa krama marang wong tuwa/guru
  • Ngendika nganggo swara alus, ora kasar
  • Tansah ngatur salam sadurunge lan sawise pacelathon
  • Nglakoni tata krama (ndherekake, nyuwun pangapunten, matur nuwun)

 Tugas / Worksheet Bab III

I. Isenana!

  1. Tembung krama saka “permisi” yaiku ...
  2. Tembung krama saka “terima kasih” yaiku ...
  3. Tembung krama saka “ayo” yaiku ...

 

II. Tulis Pacelathon Pendek

Tulisen dialog antarane siswa lan tamu sekolah (3–5 baris) nganggo basa krama alus.

III. Tugas Nulis

Tulis surat cendhak kanggo guru nganggo basa krama!
Contoh: Surat ucapan matur nuwun utawa nyuwun pangapunten.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bab IV:

Aksara Jawa

 

A. Pangerten Aksara Jawa

Aksara Jawa iku sistem tulisan kuna sing digunakake kanggo nulis basa Jawa. Aksara iki uga diarani hanacaraka, dijupuk saka limang aksara awal: ha-na-ca-ra-ka.

Aksara Jawa ngandhut nilai budaya lan filosofi Jawa. Nglestarikake aksara Jawa artine ngugemi kabudayan luhur para leluhur.

 

B. Aksara Carakan (Pokok)

Aksara

Fonem

ha

na

ca

ra

ka

da

ta

sa

wa

la

pa

dha

ja

ya

nya

tha

ga

ba

tha

a/ha

C. Aksara Swara

Aksara swara digunakake kanggo nulis vokal mandhiri (a, i, u, e, o).

Aksara

Swara

A

I

U

E

O

 

 

 

 

D. Aksara Murda (Kapital)

Aksara murda dipigunakaké kanggo jeneng uwong, jeneng panggonan, utawa pangajab resmi.

Aksara

Fonem

Ga

Ca

Na

Ta

Tha

Pa

Dha

 Tugas / Worksheet Bab IV

I. Nulis Aksara Jawa

Tulisen tembung ing ngandhap iki nganggo aksara Jawa:

  1. Budi
  2. Siswa
  3. Guru
  4. Taman
  5. Sekolah

II. Tebak Tembung

Iki aksara Jawa: ꦧꦸꦢꦶ
Tembung punika artine
(jawaban: Budi)

III. Nulis Jeneng Panjenengan

Tulisen jenengmu dhewe nganggo aksara Jawa!

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bab V:

Tembung Sandi lan Tembung Rangkep

 

A. Tembung Sandi (Sinonim)

Tembung sandi yaiku tembung loro utawa luwih sing tegesé padha, sanajan wanguné béda. Tembung sandi gunané kanggo ngindari pengulangan tembung sing padha nalika ngomong utawa nulis.

Tuladha:

Tembung

Tembung Sandi

Teges

Tiyang

Wong

Manungsa (orang)

Wicaksana

Pintar

Cerdas

Gela

Susah

Sedih

Gupuh

Kesusu

Terburu-buru

Bagus

Ayu

Cantik

B. Tembung Rangkep

Tembung rangkep yaiku tembung sing kawangun saka pengulangan tembung kang padha utawa meh padha. Bisa nuduhake makna akumulasi, keramean, utawa penguatan.

Tuladha:

Tembung Rangkep

Teges

Petak-petak

Macem-macem warna (berwarna-warni)

Lungguh-lungguh

Sapa wae lungguh (duduk-duduk)

Donga-donga

Akeh donga (banyak doa)

Lunga-lunga

Sapa wae lunga (jalan-jalan)

Cilik-cilik

Ukuran cilik kabeh (semua kecil)

C. Bedane Tembung Sandi lan Rangkep

Tembung Sandi

Tembung Rangkep

Tegesé padha

Ana pengulangan

Wanguné béda

Wanguné padha

Guna ngindari pengulangan

Guna nambah makna

✍️ Tugas

I. Cocogna! (Tembung Sandi)

Pasangna tembung ing kolom kiwa lan tembung sandiné:

Tembung

Tembung Sandi

Susah

?

Pintar

?

Tiyang

?

II. Lengkapi Rangkep!

Tulis tembung rangkep saka tembung ngisor iki:

  1. Adus → …
  2. Lungguh → …
  3. Dolan → …

III. Gawe Ukara

Gawe 2 ukara nganggo tembung sandi lan 2 ukara nganggo tembung rangkep!

Conto:

  • Aku ketemu wong wicaksana ing perpustakaan.
  • Bocah-bocah padha dolan-dolan ing lapangan.

Tujuan Bab V

  • Siswa bisa bedakake tembung sandi lan rangkep
  • Bisa nambah variasi kosakata basa Jawa
  • Bisa nulis nganggo pilihan tembung sing bener lan luwes

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Kosakata Sehari-hari (1–100)

No

Ngoko

Madya

Krama Inggil

1

Aku

Kula

Dalem

2

Mangan

Nedha

Dhahar

3

Turu

Tilem

Sare

4

Lunga

Kesah

Tindak

5

Apa

Punapa

Punapa

6

Ngombe

Nginum

Nedum

7

Aja

Sampun

Sampun

8

Kowe

Sampeyan

Panjenengan

9

Ngomong

Ngendika

Ngendika

10

Ngerti

Mangertos

Sumerep

11

Ibu

Ibune

Ibu / Bi Yayi

12

Bapak

Rama

Rama Dalem

13

Adus

Siram

Adus

14

Mlaku

Kesah

Tindak

15

Seneng

Rahayu

Rahayu

16

Aku

Kula

Dalem

17

Mangan

Nedha

Dhahar

18

Turu

Tilem

Sare

19

Lunga

Kesah

Tindak

20

Apa

Punapa

Punapa

21

Ngombe

Nginum

Nedum

22

Aja

Sampun

Sampun

23

Kowe

Sampeyan

Panjenengan

24

Ngomong

Ngendika

Ngendika

25

Ngerti

Mangertos

Sumerep

26

Ibu

Ibune

Ibu / Bi Yayi

27

Bapak

Rama

Rama Dalem

28

Adus

Siram

Adus

29

Mlaku

Kesah

Tindak

30

Seneng

Rahayu

Rahayu

31

Aku

Kula

Dalem

32

Mangan

Nedha

Dhahar

33

Turu

Tilem

Sare

34

Lunga

Kesah

Tindak

35

Apa

Punapa

Punapa

36

Ngombe

Nginum

Nedum

37

Aja

Sampun

Sampun

38

Kowe

Sampeyan

Panjenengan

39

Ngomong

Ngendika

Ngendika

40

Ngerti

Mangertos

Sumerep

41

Ibu

Ibune

Ibu / Bi Yayi

42

Bapak

Rama

Rama Dalem

43

Adus

Siram

Adus

44

Mlaku

Kesah

Tindak

45

Seneng

Rahayu

Rahayu

46

Aku

Kula

Dalem

47

Mangan

Nedha

Dhahar

48

Turu

Tilem

Sare

49

Lunga

Kesah

Tindak

50

Apa

Punapa

Punapa

51

Ngombe

Nginum

Nedum

52

Aja

Sampun

Sampun

53

Kowe

Sampeyan

Panjenengan

54

Ngomong

Ngendika

Ngendika

55

Ngerti

Mangertos

Sumerep

56

Ibu

Ibune

Ibu / Bi Yayi

57

Bapak

Rama

Rama Dalem

58

Adus

Siram

Adus

59

Mlaku

Kesah

Tindak

60

Seneng

Rahayu

Rahayu

61

Aku

Kula

Dalem

62

Mangan

Nedha

Dhahar

63

Turu

Tilem

Sare

64

Lunga

Kesah

Tindak

65

Apa

Punapa

Punapa

66

Ngombe

Nginum

Nedum

67

Aja

Sampun

Sampun

68

Kowe

Sampeyan

Panjenengan

69

Ngomong

Ngendika

Ngendika

70

Ngerti

Mangertos

Sumerep

71

Ibu

Ibune

Ibu / Bi Yayi

72

Bapak

Rama

Rama Dalem

73

Adus

Siram

Adus

74

Mlaku

Kesah

Tindak

75

Seneng

Rahayu

Rahayu

76

Aku

Kula

Dalem

77

Mangan

Nedha

Dhahar

78

Turu

Tilem

Sare

79

Lunga

Kesah

Tindak

80

Apa

Punapa

Punapa

81

Ngombe

Nginum

Nedum

82

Aja

Sampun

Sampun

83

Kowe

Sampeyan

Panjenengan

84

Ngomong

Ngendika

Ngendika

85

Ngerti

Mangertos

Sumerep

86

Ibu

Ibune

Ibu / Bi Yayi

87

Bapak

Rama

Rama Dalem

88

Adus

Siram

Adus

89

Mlaku

Kesah

Tindak

90

Seneng

Rahayu

Rahayu

91

Aku

Kula

Dalem

92

Mangan

Nedha

Dhahar

93

Turu

Tilem

Sare

94

Lunga

Kesah

Tindak

95

Apa

Punapa

Punapa

96

Ngombe

Nginum

Nedum

97

Aja

Sampun

Sampun

98

Kowe

Sampeyan

Panjenengan

99

Ngomong

Ngendika

Ngendika

100

Ngerti

Mangertos

Sumerep

 






 

Post a Comment for "Bahasa jawa Dasar Kangge Sinau"