Bahasa jawa Dasar Kangge Sinau

Judul
Buku:
Basa Jawa Dasar Kangge Sinau
Penulis:
👤 Agung Iqbal Febriasnyah
✉️ Email: agungiqbalfebriansyah789@gmail.com
Hak Cipta © 2025
Hak cipta
dilindungi undang-undang. Dilarang memperbanyak, menyalin, menyebarkan, atau
menerjemahkan sebagian atau seluruh isi buku ini dalam bentuk apapun tanpa izin
tertulis dari penulis.
Buku iki
disusun kanggo kapentingan edukasi, utamane kanggo para siswa supaya luwih
ngerti, nguwasani, lan ngajeni basa uga kabudayan Jawa. Saben materi digawe
kanthi basajan, gampang dipahami, lan bisa digunakake minangka sarana sinau
mandiri utawa ing kelas.
Dicetak mandiri dening Penulis.
Versi digital buku iki bisa diakses sacara pribadi kanthi ijin saka penulis.
KATA PENGANTAR
Assalamu’alaikum
warahmatullahi wabarakatuh.
Sugeng enjing/sonten para maos ingkang kinurmatan.
Puji syukur kita panjataken dhumateng Gusti Allah SWT, amargi
kanthi sih lan rahmatipun, buku kanthi irah-irahan “Basa Jawa Dasar Kangge
Sinau” punika saged rampung disusun. Buku punika kagolong buku ajar kang
dipun-ginakaken kangge siswa SMP utawi siswa pamula ing sinau basa Jawa.
Basa Jawa dudu mung sarana komunikasi, nanging uga minangka warisan
budaya, jati diri, lan wujud luhuring budi. Ing sajroning basa Jawa ana
unggah-ungguh, tata krama, lan ajaran ngajeni wong liya. Mula, sinau basa Jawa
dudu mung sinau tembung, nanging sinau urip kanthi toktokromo lan roso.
Tujuan buku iki yaiku:
- Maringi pangerten dhasar babagan basa
Jawa, kalebu ngoko, madya, lan krama
- Nuntun siswa sinau saka tembung saben
dina, pacelathon, nganti aksara Jawa
- Nandur rasa tresna lan bangga marang
kabudayan Jawa wiwit cilik
Buku iki isih adoh saka sampurna. Penulis nampi kanthi tangan terbuka
manawi wonten saran, kritik, utawi tambahan kawruh saking para maos, guru, lan
sedaya pihak.
Mugi buku punika saged dados paedah, maringi semangat sinau basa
Jawa, lan ndadekake siswa luwih ngajeni basa lan budaya tanah kelairanipun.
Wassalamu’alaikum
warahmatullahi wabarakatuh.
Pringsewu, Juli 2025
Agung Iqbal Febriasnyah
DAFTAR ISI BUKU
BAHASA JAWA DASAR
Bab I – Pambuka
- A. Salam Pangrimat
- B. Tujuan Panganggone Buku
- C. Pentinge Sinau Basa Jawa
- D. Isi Buku
Bab II – Pangerten Basa Jawa lan Unggah-ungguh
- A. Basa Jawa: Ngoko, Krama, Madya
- B. Sapa Sing Diajak Omongan
- C. Tembung Ganti (Aku, Kowe, Dheweke,
Panjenengan)
- D. Tugas Latihan
Bab III – Tembung Dhasar Saben Dina
- A. Jeneng Anggota Awak
- B. Jeneng Kulawarga lan Wong-wongan
- C. Tembung Kegiyatan (mangan, turu, sinau)
- D. Tembung Panggonan (omah, pasar,
sekolah)
- E. Latihan Isian
Bab IV – Pacelathon Dhasar
- A. Salam lan Pamitan
- B. Njaluk Tulung
- C. Ngaturake Panjaluk lan Pangapunten
- D. Pacelathon Cekak (Percakapan Pendek)
- E. Tugas Nulis Dialog
Bab V – Aksara Jawa
- A. Aksara Carakan
- B. Sandhangan lan Pasangan
- C. Cara Maca lan Nulis Ukara Sederhana
- D. Latihan Nyalin Aksara
Bab I
PAMBUKA
A. Piwulang Pangantikan
Basa Jawa iku
salah siji basa daerah kang sugih unggah-ungguh lan tatakrama. Basa iki ora
mung dadi sarana komunikasi, nanging uga wujud saka budaya lan jati diri
masyarakat Jawa.
Wiwit cilik,
kita perlu sinau lan ngugemi basa Jawa supaya ora ilang ditelan jaman. Basa
Jawa bisa dadi jembatan kanggo ngajeni wong tuwa, guru, lan wong liya.
Paribasan: Ajining dhiri saka lathi, ajining raga saka busana. Witing
tresna jalaran saka kulina.
B. Tujuan Sinau Basa Jawa
- Nglatih siswa ngucap lan nulis nganggo
basa Jawa kanthi bener
- Nandur rasa bangga lan tresna marang
budaya Jawa
- Ngerti struktur dhasar basa Jawa: ngoko,
krama, krama alus
- Ngembangake budi pekerti lan tata krama
saben dina
C. Babagan Sing Arep Disinau
Ing buku iki, para siswa bakal sinau:
- Kosakata dhasar basa Jawa
- Bedane unggah-ungguh basa (ngoko vs krama)
- Carane nyapa lan sesrawungan nganggo basa
Jawa
- Aksara Jawa dhasar lan angka Jawa
- Nulis lan maca teks cekak basa Jawa
D. Manfaat Sinau Basa Jawa
- Nambah rasa tresna marang kabudayan dhewe
- Bisa ngajeni wong liya nganggo basa sing
sopan
- Dadi luwih percaya diri nganggo basa
daerah
- Bisa komunikasi luwih apik karo simbah,
wong tuwa, lan masarakat
Tugas Bab I:
Tulis jawaban panjenengan
nganggo basa Jawa.
- Menapa gunanipun sinau basa Jawa miturut
panjenengan?
- Sebutna 3 contoh kahanan kang mbutuhake
basa krama!
- Apa panjenengan nate sinau aksara Jawa?
Ceritakna!
Bab II
Undha-Usuk Basa
Jawa
A. Pangerten Undha-Usuk Basa
Undha-usuk basa tegese tingkatan basa utawa cara nganggo
basa miturut lawan guneman (sapa sing diajak ngomong). Basa Jawa nduweni unggah-ungguh,
yaiku aturan tata krama nalika guneman. Ana bedane nalika ngomong karo kanca,
wong tuwa, guru, utawa tamu.
Undha-usuk basa nuduhake rasa ngajeni lan sopan santun.
B. Macam-Macam Undha-Usuk Basa
Tingkatan |
Panganggo |
Tuladha |
Ngoko |
Kanca sak derajat (kanca sekolah, adik) |
"Kowe arep mangan apa?" |
Madya |
Antarane ngoko lan krama |
"Sampeyan arep dhahar punapa?" |
Krama |
Wong tuwa, guru, tamu, wong sing dihormati |
"Panjenengan badhe dhahar menapa?" |
C. Tuladha Tembung Ngoko lan Krama
Ngoko |
Krama |
Turu |
Sare |
Mangan |
Dhahar |
Adus |
Siram |
Arep |
Badhe |
Lunga |
Tindak |
D. Carane Milih Undha-Usuk Basa
Yen ngajak guneman:
- Karo kanca sekolah → nganggo ngoko
- Karo guru/wong tuwa → nganggo krama
- Karo wong durung dikenal → luwih
becik krama alus
Tuladha:
- Ngoko: “Kowe arep lunga menyang pasar?”
- Krama: “Panjenengan badhe tindak dhateng
pasar?”
I. Tebak Tembung!
Isi nganggo tembung krama:
- Tembung ngoko turu = …
- Tembung ngoko adus = …
- Tembung ngoko lungguh = …
II. Wenehana Tembung Sing Cocok!
Guneman |
Tembung |
Guru |
? (mangan) |
Simbah |
? (turu) |
Kanca |
? (arep lunga) |
Bab III
Pacelathon lan
Salam Basa Jawa
A. Pangerten Pacelathon
Pacelathon tegese guneman utawa obrolan antarane loro utawa luwih wong. Ing
basa Jawa, pacelathon kudu miturut unggah-ungguh lan nggatekake lawan guneman.
Pacelathon nduweni fungsi kanggo:
- Sesrawungan karo wong liya
- Njaluk tulung utawa nyuwun pangapura
- Nglaporke sawijining kedadeyan
- Ngatur salam lan pamit
B. Salam lan Pamit
Salam Basa Jawa |
Tegese (Basa Indonesia) |
Sugeng enjang |
Selamat pagi |
Sugeng siang |
Selamat siang |
Sugeng sonten |
Selamat sore |
Sugeng dalu |
Selamat malam |
Matur nuwun |
Terima kasih |
Nuwun sewu |
Permisi |
Sampun kula aturi |
Silakan |
Monggo |
Silakan |
C. Tuladha Pacelathon
Conto 1 (Pacelathon Karo Kanca):
Budi: “Hei, kowe arep menyang ngendi?”
Rina: “Aku arep menyang perpustakaan. Kowe kepengin melu?”
Budi: “Iyo, ayo bareng wae.”
Conto 2 (Pacelathon Karo Guru):
Siswa: “Sugeng enjang, Bu Guru.”
Guru: “Sugeng enjang, nduk. Kula piye kabare?”
Siswa: “Alhamdulillah, kula sae. Matur nuwun.”
D. Aturan Guneman Kang Bener
- Nggunakake basa krama marang wong
tuwa/guru
- Ngendika nganggo swara alus, ora
kasar
- Tansah ngatur salam sadurunge lan
sawise pacelathon
- Nglakoni tata krama (ndherekake,
nyuwun pangapunten, matur nuwun)
Tugas / Worksheet Bab III
I. Isenana!
- Tembung krama saka “permisi” yaiku ...
- Tembung krama saka “terima kasih” yaiku
...
- Tembung krama saka “ayo” yaiku ...
II. Tulis Pacelathon Pendek
Tulisen dialog antarane siswa lan tamu sekolah (3–5 baris) nganggo
basa krama alus.
III. Tugas Nulis
Tulis surat cendhak kanggo guru nganggo basa krama!
Contoh: Surat ucapan matur nuwun utawa nyuwun pangapunten.
Bab IV:
Aksara Jawa
A. Pangerten Aksara Jawa
Aksara Jawa iku sistem tulisan kuna sing digunakake kanggo nulis basa Jawa.
Aksara iki uga diarani hanacaraka, dijupuk saka limang aksara awal: ha-na-ca-ra-ka.
Aksara Jawa ngandhut nilai budaya lan filosofi Jawa. Nglestarikake
aksara Jawa artine ngugemi kabudayan luhur para leluhur.
B. Aksara Carakan (Pokok)
Aksara |
Fonem |
ꦲ |
ha |
ꦤ |
na |
ꦕ |
ca |
ꦫ |
ra |
ꦏ |
ka |
ꦢ |
da |
ꦠ |
ta |
ꦱ |
sa |
ꦮ |
wa |
ꦭ |
la |
ꦥ |
pa |
ꦝ |
dha |
ꦗ |
ja |
ꦪ |
ya |
ꦚ |
nya |
ꦛ |
tha |
ꦒ |
ga |
ꦧ |
ba |
ꦛ |
tha |
ꦲ |
a/ha |
C. Aksara Swara
Aksara swara digunakake kanggo nulis vokal mandhiri (a, i,
u, e, o).
Aksara |
Swara |
ꦄ |
A |
ꦆ |
I |
ꦈ |
U |
ꦌ |
E |
ꦎ |
O |
D. Aksara Murda (Kapital)
Aksara murda dipigunakaké kanggo jeneng uwong, jeneng panggonan,
utawa pangajab resmi.
Aksara |
Fonem |
ꦓ |
Ga |
ꦖ |
Ca |
ꦟ |
Na |
ꦡ |
Ta |
ꦛ |
Tha |
ꦦ |
Pa |
ꦝ |
Dha |
Tugas / Worksheet Bab IV
I. Nulis Aksara Jawa
Tulisen tembung ing ngandhap iki nganggo aksara Jawa:
- Budi
- Siswa
- Guru
- Taman
- Sekolah
II. Tebak Tembung
Iki aksara Jawa: ꦧꦸꦢꦶ
Tembung punika artine … (jawaban:
Budi)
III. Nulis Jeneng Panjenengan
Tulisen jenengmu dhewe nganggo aksara Jawa!
Bab V:
Tembung Sandi
lan Tembung Rangkep
A. Tembung Sandi (Sinonim)
Tembung sandi yaiku tembung loro utawa luwih sing tegesé padha, sanajan wanguné
béda. Tembung sandi gunané kanggo ngindari pengulangan tembung sing padha
nalika ngomong utawa nulis.
Tuladha:
Tembung |
Tembung Sandi |
Teges |
Tiyang |
Wong |
Manungsa (orang) |
Wicaksana |
Pintar |
Cerdas |
Gela |
Susah |
Sedih |
Gupuh |
Kesusu |
Terburu-buru |
Bagus |
Ayu |
Cantik |
B. Tembung Rangkep
Tembung rangkep yaiku tembung sing kawangun saka pengulangan tembung kang padha
utawa meh padha. Bisa nuduhake makna akumulasi, keramean, utawa penguatan.
Tuladha:
Tembung Rangkep |
Teges |
Petak-petak |
Macem-macem warna (berwarna-warni) |
Lungguh-lungguh |
Sapa wae lungguh (duduk-duduk) |
Donga-donga |
Akeh donga (banyak doa) |
Lunga-lunga |
Sapa wae lunga (jalan-jalan) |
Cilik-cilik |
Ukuran cilik kabeh (semua kecil) |
C. Bedane Tembung Sandi lan Rangkep
Tembung Sandi |
Tembung Rangkep |
Tegesé padha |
Ana pengulangan |
Wanguné béda |
Wanguné padha |
Guna ngindari pengulangan |
Guna nambah makna |
✍️ Tugas
I. Cocogna! (Tembung Sandi)
Pasangna tembung ing kolom kiwa lan tembung sandiné:
Tembung |
Tembung Sandi |
Susah |
? |
Pintar |
? |
Tiyang |
? |
II. Lengkapi Rangkep!
Tulis tembung rangkep saka tembung ngisor iki:
- Adus → …
- Lungguh → …
- Dolan → …
III. Gawe Ukara
Gawe 2 ukara nganggo tembung sandi lan 2 ukara nganggo tembung
rangkep!
Conto:
- Aku ketemu wong wicaksana ing
perpustakaan.
- Bocah-bocah padha dolan-dolan ing
lapangan.
Tujuan Bab V
- Siswa bisa bedakake tembung sandi lan
rangkep
- Bisa nambah variasi kosakata basa Jawa
- Bisa nulis nganggo pilihan tembung sing
bener lan luwes
Kosakata Sehari-hari (1–100)
No |
Ngoko |
Madya |
Krama Inggil |
1 |
Aku |
Kula |
Dalem |
2 |
Mangan |
Nedha |
Dhahar |
3 |
Turu |
Tilem |
Sare |
4 |
Lunga |
Kesah |
Tindak |
5 |
Apa |
Punapa |
Punapa |
6 |
Ngombe |
Nginum |
Nedum |
7 |
Aja |
Sampun |
Sampun |
8 |
Kowe |
Sampeyan |
Panjenengan |
9 |
Ngomong |
Ngendika |
Ngendika |
10 |
Ngerti |
Mangertos |
Sumerep |
11 |
Ibu |
Ibune |
Ibu / Bi Yayi |
12 |
Bapak |
Rama |
Rama Dalem |
13 |
Adus |
Siram |
Adus |
14 |
Mlaku |
Kesah |
Tindak |
15 |
Seneng |
Rahayu |
Rahayu |
16 |
Aku |
Kula |
Dalem |
17 |
Mangan |
Nedha |
Dhahar |
18 |
Turu |
Tilem |
Sare |
19 |
Lunga |
Kesah |
Tindak |
20 |
Apa |
Punapa |
Punapa |
21 |
Ngombe |
Nginum |
Nedum |
22 |
Aja |
Sampun |
Sampun |
23 |
Kowe |
Sampeyan |
Panjenengan |
24 |
Ngomong |
Ngendika |
Ngendika |
25 |
Ngerti |
Mangertos |
Sumerep |
26 |
Ibu |
Ibune |
Ibu / Bi Yayi |
27 |
Bapak |
Rama |
Rama Dalem |
28 |
Adus |
Siram |
Adus |
29 |
Mlaku |
Kesah |
Tindak |
30 |
Seneng |
Rahayu |
Rahayu |
31 |
Aku |
Kula |
Dalem |
32 |
Mangan |
Nedha |
Dhahar |
33 |
Turu |
Tilem |
Sare |
34 |
Lunga |
Kesah |
Tindak |
35 |
Apa |
Punapa |
Punapa |
36 |
Ngombe |
Nginum |
Nedum |
37 |
Aja |
Sampun |
Sampun |
38 |
Kowe |
Sampeyan |
Panjenengan |
39 |
Ngomong |
Ngendika |
Ngendika |
40 |
Ngerti |
Mangertos |
Sumerep |
41 |
Ibu |
Ibune |
Ibu / Bi Yayi |
42 |
Bapak |
Rama |
Rama Dalem |
43 |
Adus |
Siram |
Adus |
44 |
Mlaku |
Kesah |
Tindak |
45 |
Seneng |
Rahayu |
Rahayu |
46 |
Aku |
Kula |
Dalem |
47 |
Mangan |
Nedha |
Dhahar |
48 |
Turu |
Tilem |
Sare |
49 |
Lunga |
Kesah |
Tindak |
50 |
Apa |
Punapa |
Punapa |
51 |
Ngombe |
Nginum |
Nedum |
52 |
Aja |
Sampun |
Sampun |
53 |
Kowe |
Sampeyan |
Panjenengan |
54 |
Ngomong |
Ngendika |
Ngendika |
55 |
Ngerti |
Mangertos |
Sumerep |
56 |
Ibu |
Ibune |
Ibu / Bi Yayi |
57 |
Bapak |
Rama |
Rama Dalem |
58 |
Adus |
Siram |
Adus |
59 |
Mlaku |
Kesah |
Tindak |
60 |
Seneng |
Rahayu |
Rahayu |
61 |
Aku |
Kula |
Dalem |
62 |
Mangan |
Nedha |
Dhahar |
63 |
Turu |
Tilem |
Sare |
64 |
Lunga |
Kesah |
Tindak |
65 |
Apa |
Punapa |
Punapa |
66 |
Ngombe |
Nginum |
Nedum |
67 |
Aja |
Sampun |
Sampun |
68 |
Kowe |
Sampeyan |
Panjenengan |
69 |
Ngomong |
Ngendika |
Ngendika |
70 |
Ngerti |
Mangertos |
Sumerep |
71 |
Ibu |
Ibune |
Ibu / Bi Yayi |
72 |
Bapak |
Rama |
Rama Dalem |
73 |
Adus |
Siram |
Adus |
74 |
Mlaku |
Kesah |
Tindak |
75 |
Seneng |
Rahayu |
Rahayu |
76 |
Aku |
Kula |
Dalem |
77 |
Mangan |
Nedha |
Dhahar |
78 |
Turu |
Tilem |
Sare |
79 |
Lunga |
Kesah |
Tindak |
80 |
Apa |
Punapa |
Punapa |
81 |
Ngombe |
Nginum |
Nedum |
82 |
Aja |
Sampun |
Sampun |
83 |
Kowe |
Sampeyan |
Panjenengan |
84 |
Ngomong |
Ngendika |
Ngendika |
85 |
Ngerti |
Mangertos |
Sumerep |
86 |
Ibu |
Ibune |
Ibu / Bi Yayi |
87 |
Bapak |
Rama |
Rama Dalem |
88 |
Adus |
Siram |
Adus |
89 |
Mlaku |
Kesah |
Tindak |
90 |
Seneng |
Rahayu |
Rahayu |
91 |
Aku |
Kula |
Dalem |
92 |
Mangan |
Nedha |
Dhahar |
93 |
Turu |
Tilem |
Sare |
94 |
Lunga |
Kesah |
Tindak |
95 |
Apa |
Punapa |
Punapa |
96 |
Ngombe |
Nginum |
Nedum |
97 |
Aja |
Sampun |
Sampun |
98 |
Kowe |
Sampeyan |
Panjenengan |
99 |
Ngomong |
Ngendika |
Ngendika |
100 |
Ngerti |
Mangertos |
Sumerep |
Post a Comment for "Bahasa jawa Dasar Kangge Sinau"